Ísmaðurinn Ötzi

Sækja fyrir iPad

Flest lík hverfa á örskömmum tíma. Það sem við köllum rotnun er ferill þar sem örverur nærast á dauðu holdi. Við það brotnar líkaminn niður og hverfur smám saman enda orðinn hluti af allra handa gerlum, sveppum og öðrum lífverur sem gert hafa hinn dána að mat sínum.

Örverurnar eru alls ekki alltaf utanaðkomandi. Utan á og innan í venjulegum mannslíkama iðar allt af lífi. Í maganum á þér eru á bilinu 500 til 1000 mismunandi örverutegundir. Annað eins hefur tekið sér bólfestu utan á húðinni. Og þá er eftir þarmaflóran. Allar smáverurnar sem halda til í meltingarveginum á manneskju og lifa á sömu fæðu og hún. Það kann að hljóma ótrúlegt en raunin er samt sú að í þörmum manneskju eru tíu sinnum fleiri örverur en frumur í öllum líkamanum!

Þegar manneskja deyr er þess yfirleitt skamms að bíða þar til þessar örverur – og örverur eða dýr úr umhverfinu byrja að háma í sig líkamann. Og þær borða þar til ekkert er eftir nema hörð grindin sem áðru bar líkamann uppi.

Eitt og annað getur orðið til að hægja á þessu ferli – til að mynda hafa varðveist furðu heilleg lík sem sokkið hafa í mýrar. Líklega eru merkilegustu tilfelli af slíku rúmlega 2000 ára gömul lík sem fundust í Danmörku.

Þessi maður er búinn að vera dáinn í meira en 2000 ár 

Raunar er svo sjaldgæft að finna heilleg lík sem eru meira en nokkurra mánaða gömul, hvað þá árþúsunda, að þegar svo vill til að slík lík finnast er oft kalla á lögregluna. Það er gengið út frá því að verið sé að rannsaka nýlegt morð en ekki ævafornan uppgröft.

Það þarf mjög sérstakar aðstæður til að lík varðveitist svona lengi. Á Suðurskautslandinu má finna fjöldann allan af dauðum selum, sem kom í ljós í aldursgreiningu að voru mörghundruð ára gamlir. Það tæki samt ekki nema nokkrar vikur eða mánuði fyrir seli norðar á hnettinum að rotna. 

Ástæða þess að selirnir rotna ekki er að ákveðin svæði Suðurskautsins eru óhemju þurr, þurrustu svæði jarðar. Þau flokkast til eyðimarka og aðstæður þar eru svo fjandsamlegar öllu lífi, jafnvel örverum, að líkin eyðast ekki (þótt þau skemmist í veðri og vindum).

Eitt af því skuggalegasta við að klífa Everest fjall (fyrir utan stöðugan lífsháska) eru lík fjallgöngukappa sem liggja út um allar trissur. Það sem deyr á Everest er skilið eftir á Everest. Það er nógu erfitt að koma sjálfum sér til og frá á fjallinu þótt maður reyni ekki að dröslast með lík fallinna líka. 

Þótt viðtekið sé að fyrstu tveir mennirnir á topp Everest hafi verið þeir Edmund Hillary og sjerpinn Tenzing Norgay (enginn veit hvor steig fyrstur á toppinn) þá er vitað mál að nærri þrjátíu árum áður en þeir fóru á toppinn voru tveir Bretar, Andrew Irvine og George Mallory komnir í kallfæri við sjálfan tindinn. Skyndilega hvarf skýjaþykknið frá tindinum og félagar þeirra neðar í fjallinu sáu þá. aðeins örfá hundruð metra frá takmarkinu. Svo hurfu þeir í skýin. Og sáust ekki framar.

Eða þar til leiðangur fann Mallory 75 árum seinna. Liggjandi á grúfu í grjótskriðu. Föl húðin sást gegnum vindtætt peysubakið. Það var ekki að sjá að líkið sem fannst árið 1999 væri frá því í júní 1924.

En algjört heimsmet í vísindasögunni er hann Ötzi, Ísmaðurinn. Hann fannst, ekki ósvipað Mallory, liggjandi á grúfu ofan á steini ofarlega í Ölpunum, nákvæmlega þar sem Ítalía og Austurríki liggja saman (sem átti eftir að valda deilum). Það voru hjón í fjallgöngu sem römbuðu á lík, sem þau töldu vera af föllnum fjallgöngumanni. Þau voru með myndavél og notuðu síðustu myndina á filmunni til að festa fundinn á filmu.

Strax daginn eftir flykktist fólk á staðinn. Líkið var grafið upp og þá kom í ljós stór steinn sem líkið lá á. Annar handleggur þess lá klemmdur undir því. Á öðrum fæti voru leyfar af undarlega gamaldags skó. Munir sem fundust við líkið þóttu gefa tilefni til að hugsanlega væri líkið eldra en svo að það væri af fjallgöngumanni sem hefði hrapað til baka á síðustu árum.

Ötzi reyndist sannarlega einstakur. Þarna var komið í mjög heillegu ástandi líkið af manni sem hafði dregið sinn síðasta andardrátt fyrir 5.300 árum!

Ef menn hefðu vitað það hefðu menn örugglega vandað sig betur við að ná honum úr ísnum og ekki höggvið hann lausan með ísöxi og skíðastöfum. Og örugglega vandað sig betur þegar þeir losuðu hann með því að rykkja honum til og rífa næstum af honum annan fótlegginn. Menn hefðu líka ekki leyft honum að þiðna svo að sveppir fóru að vaxa á honum – sem bregðast þurftist við með flóknum björgunaraðgerðum.

Ötzi er verðmætasta lík allra tíma. Í raun er það ómetanlegt. Og eftir langa baráttu fékk finnandinn (frúin, sem þá var orðin ekkja) 150.000 evrur í fundarlaun (24 milljónir króna að núvirði). 

Hvernig skyldi standa á því að eldgamalt og heldur ógeðslegt lík sé svo mikils virði?

Jú, má ég kynna: Ötzi. Elsta mann sem fundist hefur í heilu lagi á jörðinni. Ötzi hafði herðasítt hár, brún augu, var vöðvastæltur með húðflúr og liðagigt. Hann borðaði gjarnan fjallageitur og korn og var með liðagigt. Tveim mánuðum áður en hann dó hafði hann verið veikur en jafnað sig aftur. Hann var 45 eða 46 ára þegar hann dó – og dauðdaginn var ekki þægilegur.

Og þetta er aðeins upphafið að því sem við vitum um Ötzi. Það má eiginlega segja að Ötzi hafi fært evrópskum vísindamönnum jólin, ferna afmælisdaga og fermingarveislu allt í einum hnapp.

Það var tóm hundaheppni að Ötzi varðveittist í ísnum. Í fyrsta lagi er vitað að hann dó að vori eða snemmsumars (hann var með jurtir í maganum sem vaxa aðeins þá) en samt hlýtur að hafa snjóað tiltölulega fljótt yfir hann. Að öðrum kosti hefði hann örugglega verið étinn. En svo er það jökullinn sjálfur. Það er ekki óalgengt að fólk hverfi í jökla. Meira að segja á Íslandi er fjöldinn allur af fólki einhversstaðar inni í jöklum. En jökulinn skilar sínu, segir fólk oft. Og það er alveg rétt. Jöklar eru flæðandi, eins og ár. Þeir geyma ekki hluti árþúsundum saman innra með sér. Fyrr eða síðar spýtast hlutirnir út um jökulsporðinn (oft kramdir og mölbrotnir að vísu). Og jöklafræðingar voru nokkuð vissir um að elsti hluti jökulsins sem Ötzi fannst í hafi ekki verið meira en þúsund ára gamall. Hvernig getur þá meira en 5000 ára gamalt lík fundist í 1000 ára gömlum jökli. Og það efst í honum. Þar sem yngsti snjórinn er?

Svarið liggur í landslaginu. Ötzi lá á steini ofan í dálítilli lægð. Lægðin fylltist af ís sem kramdi hann fastan við steininn en jökullinn sjálfur myndaðist ofan á þeim ís og rann þvert yfir hann. Jökullinn rann því yfir Ötzi án þess að draga hann með.

Ötzi lá því í hyl eða gljúfri djúpt í jöklinum allt þar til ísinn bráðnaði nóg til að fólk rambaði á hann. 

Ötzi (hann fannst við Ötz-dal) var fluttur til Austurríkis þrátt fyrir að síðan kæmi í ljós að hann hefði lúrt Ítalíumegin í fjallinu. Ítalir kröfðust þess að fá hann aftur en samþykktu að hann yrði rannsakaður fyrst í Austurríki. Hann reyndist 13,75 kg sem benti til þess að þegar hann dó hafi hann verið um 50 kg. Hann hefur líka verið um 165 cm hár, sem var meðalhæð manna á þessum tíma. Beinin bentu til þess að hann hefði verið tæplega 46 ára. Húðin benti til þess að hann hefði verið ellilegur.

Fyrst gengu menn að því sem vísu að hann hefði verið bláeygður og gerð var brjóstmynd af honum þannig:

Hárið af honum fannst í hettu sem hann bar, sem og ýmislegt smálegt: hnífur, bakpokagrind, örvar, bogi, sveppir strengdir á band og fleira. Þar var einnig styttra krullað hár sem líklega var skegg.

Teknar voru ótal röntgenmyndir og sneiðmyndir og mörg sýni. Svo var hafist handa við að rannsaka hann.

Kolefnagreining (rannsókn á geislavirku kolefni) sýndi að hann var meira en 5.000 ára gamall (um 5.300) og frá mörkum járn- og bronsaldar. En margt við hann stemmdi illa við þekkingu okkar á þeim tíma.

Hann var með dauf húðflúr á nokkrum stöðum sem líklega hafa verið gerð til að deyfa sársauka (þau voru á sömu stöðum og nálastungur beinast að sem menn héldu að væri miklu yngri vísindi og í þokkabót austan úr Asíu). Hann hafði einkennilega beinabyggingu í fótum sem benti til þess að hann hefði gengið mikið (hirðir?) og skórnir hans voru miklu fullkomnari en menn höfðu áður talið mögulegt á þessum tíma. Hárið var fullt af mengandi málmum sem benti til þess að hann hefði andað að sér málmgufum (við að bræða málma í vopn eða önnur verkfæri) og hann var með ótrúlega fullkomna öxi úr bronsi (sem alls ekki er algeng í leyfum frá þessum tíma).

Ötzi var geymdur í frysti og svo liðu tíu ár. Þá sá einn af vísindamönnunum sem voru að rannsaka hann þetta:

Á myndinni er lítil svört ör sem bendir á hvítan blett á milli tveggja svartra stjarna. Hvaða blettur skyldi þetta vera?

Með því að taka sneiðmyndir og skoða fyrirbærið frá öðru sjónarhorni blasti sannleikurinn við.

Í annarri öxl Ötzi sat fastur örvaroddur. 

Ötzi hafði verið drepinn!

Fram að þessu höfðu menn gengið út frá því að hann hefði dáið úr kulda hátt uppi á fjalli. En nú blasti við að hann hafði verið skotinn í bakið með ör. Og það sem meira er, brátt fannst merki þess að hann hefði lent í hnífabardaga (hann var með skurð í lófanum) og þegar vel var að gáð var hann með brákað bein við annað augað sem líklega hefði dugað til að valda heilablæðingu.

Ötzi var þíddur upp á nýtt. Í níu klukkutíma (og aðeins níu) máttu færustu vísindamenn heims reyna að ná sýnum og rannsaka líkið. Eftir það þyrfti að frysta það aftur. Menn unnu á vöktum og skiptust á að vinna. 

Einn hópur reyndi að ná örvaroddinum en hætti við þegar ljóst varð að skera þyrfti burt töluvert mikið af kjöti til að komast að honum (það mátti ekki skemma líkið meira en nauðsynlegt var). Annar hópur fann í honum magann (sem hafði klínst upp í brjóstkassa undan þrýstingnum) og tók sýni úr honum. Enn einn hópur tók hluta af heilanum til að greina hvort orðið hefði blæðing. Loks var tekinn slatti af efni til að leita að DNA í.

Heilasýni tekið

Leitað að örinni

Magainnihald sótt

Niðurstaðan var merkileg. Með því að greina nákvæmt innihald magans var hægt að sjá að Ötzi hafði nýlokið að borða stóra máltíð þegar hann dó. Hann hafði borðað kjöt og korn saman. Fingurneglur hans sýndu að hann hafði veikst oft og verið veikur 8, 13 og 16 vikum áður en hann dó (veikin hafði verið verst nýlega).

Það benti til þess að hann hafi þjáðst af ólæknandi sjúkdómi. 

Hann var með snýkjuorma í meltingarveginum, sót í lungunum (líklega af því að anda að sér reyk í illa loftræstum rýmum) og þungmálma í hárinu.

En hinn raunverulegi fjársjóður fólst í DNA Ötzi. Þar kom eitt og annað merkilegt í ljós.

Í fyrsta lagi að Ötzi á enga afkomendur á lífi. Hans ætt virðist hafa dáið út. Hann er ekki sérlega skyldur Alpabúum dagsins í dag en þeim mun skyldari fólki á Ítalíu, sérstaklega Sikiley eða Sardiníu.

Hann var með gen sem gerir fólk brúneygt og gen sem veldur hjartveiki. Loks var hann með gen sem veldur liðagigt (sem fannst þegar menn fóru að leita að ummerkjum í líkinu).

Hann var ennfremur með mjólkuróþol. En hæfileiki fullorðinna til að geta drukkið mjólk er nýtilkominn og enn er það svo að færri jarðarbúar geta melt mjólk en þeir sem geta það ekki. Ákveðin ummerki eru þó í genum Ötzi að hæfileikinn til að melta mjólkurafurðir hafi verið byrjaður að þróast.

Með því að greina efni í líkama hans og tinnusteina í verkfærum hans og vopnum tókst loks að rekja líklegan fæðingarbæ Ötzi. Sem er smábær ekki svo langt frá staðnum sem hann fannst á (nokkrir tugir kílómetra).

Áframhaldandi DNA-rannsóknir hafa leitt í ljós að líklega er blóð úr fjórum öðrum manneskjum á Ötzi eða hlutum sem hann bar. Úr tveim ólíkum manneskjum á örvaroddi, einum á hnífnum hans og einum á kápunni hans.

Athygli vakti að aðeins tvær af fjölmörgum örvum hans voru tilbúnar. Hinar voru bara spýtur.

En mesta furðu vakti sú staðreynd að rándýr öxi fannst við líkið. Slíkir gripir voru fágætir og prýða m.a. hellamyndir í nágrenninu. Hvernig skyldi standa á því að morðinginn hafi ekki tekið hana með sér?

Maður skyldi ætla að það væri eðlilegt ef Ötzi hefði verið drepinn úr dálítilli fjarlægð. Skotinn með boga í bakið af nokkru færi. En, og þetta er stórt en, ef svo var hvernig stóð þá á því að búið var að taka örina sjálfa úr honum svo aðeins oddurinn sat eftir?

Ef morðinginn hefur gengið að honum og kippt örinni úr bakinu á honum hlyti hann að hafa haft gott tækifæri til að taka öxina.

Og úr hverjum var blóðið á kápunni? Það benti jafnvel til þess að hann hefði borið einhvern á bakinu. Það er vitað mál að Ötzi var ekki einstæðingur. Einn maður gat ekki smíðað svona öxi. Hann hlaut að tilheyra hóp. Hann var með húðflúr og sveppi (sem líklega voru sýklalyf þess tíma). 

Gat verið að hann hafi lent í bardaga og flúið upp í fjöllin með særðan félaga á bakinu? Var ráðist á hann? Eða gerði hann árás. Frjókorn á klæðnaði hans benda til þess að hann hafi verið nokkuð að heiman. Var hann kannski í ræningjaflokki? Eða var hann saklaus hirðir sem varð fyrir árás?

Ekkert af þessu vitum við enda er Ötzi sá eini sem við höfum fundið frá þessum tíma. Og líklega verða þeir ekki fleiri.

Rannsóknir halda áfram. Það mun taka mörg ár að vinna úr niðurstöðunum. Stöðugt koma fram nýjar kenningar. Ein segir að Ötzi hafi verið myrtur af félögum sínum. Önnur að hann hafi dáið annarsstaðar og verið fluttur upp á fjall til greftrunar (og bent er á steinhrúgu aðeins ofar í fjallinu).

Í ljósi þess að það tók áratug að uppgötva örvarodd í baki hans þá er aldrei að vita hvað framtíðin á eftir að leiða í ljós.

Í dag hvílir Ötzi í klefa í safni á Ítalíu. Þangað má fara til að kíkja á hann. En fyrir þá sem eiga ekki fyrir ferðinni má skoða hann hér (virkar ekki rétt á iPad) í allri sinni dýrð og öllu veldi.